اورمیه
چيلله گئجه‌سيني اورميه‌لي لر جشن توتوب شادليق ائده‌رلر. قوغون قارپيز يئمك ده بير عادت كيمی مرسوم دور. قارپيز يئيه‌رلر كی گلن ايلی ساغلام ياشايالار. قوغون قارپيزدان باشقا فصلين يئميش‌لري، گولاب‌لی پشمك جويز حالواسی و ميلاخ‌دا مجلس‌لرينده اولار. بونا گؤره‌ده حالوا ساتان توكانلارين قاباغی اوقدر قالاباليق اولاركی ايي‌نه سالماقا يئر اولماز. جويز حالواسی عبارتدير دوشاب ايله جويز ايچيندن. دوشابی اوقدر قاينادار لاركی بركييه و صونرا اونا قند جوهری آرتيرارلاركی رنگی آغارا.
اونو بير تاختانين اوستونه قويوب دؤيه‌ج ايله تاپدارلار. اونو تاپداديقجا، اوزونه جويز ايچی سپه‌رلر و بو ايشی اوقدر گؤره‌رلر كی بير برك و آغ حالوا كی ايچی دولودی جويزايله أله‌گلر. قيشين سويوغوندا بو حالوا آدامی بير پارچا اود ائله‌ر.
جويز حالواسيندان باشقا، كئشير حالواسی دا پيشيره‌رلر كی كئشيری رنده‌‌له‌ييب اجاق اوسته قويارلاركی اؤز سويو ايله پيش‌سين. سورا اوستونه دوشاب تؤكوب وارگوج ايله قاينادارلار كی شيره كئشيرين جانينا ياتيب بركييه. اوجاقدان گؤتوردوكده اوووج- اوووج جويز ايچی اونا آرتيريب قارشيديرارلار. قاليب سويودوقدان سورا يئمه‌لی بير حالوا اولور.
كئچميش لرده چيلله گئجه‌سی كورسونون دؤوره‌سينه ييغيشيب گئجه ياريسينا جان ديئيب گولوب صؤحبت له شرديلر. شاما دا پيلو و يا كوفته پيشي‌ره‌رديلر و شامی يئديك دن سورا، مئجمهئی يه دوزدوك لری يئمه‌لی لری آرايا قويوب قورتولونجا يئيه‌رديلر.
چيلله گونو نيشانلی اوغلانلار، نيشانلي‌لارينا چيلله ليك يوللايارلار و گئجه‌نی قوهوملار بير يئره ييغيشاركن آغا- خانيملار بير- بيرلريندن آيری قووال چاليب ايله نرلر. اورمولو لار دئيه‌رلر كي كيچيك چيلله بؤيوك چيلله‌دن سويوق اولار. نييه‌كی كيچيك چيلله گلمه ميشدن آند ايچركی «ائله سوووخ اولاجه‌يم اوشاخلاری بئشيكده قورو دام».
كيچيك چيللهنين آخيرلاری داوارلارين دوغوم واختی و پيشيك‌لرين ميروولانمالاري‌دير و اسفند آيي‌نين بايرام آيی اولدوغونا گؤره، ياغان قارلارا چئشيدلی آدلار وئريله‌ر‌كی اونلارا موشتولوقچی قار ، بيلديرچين قاري، قار قار قاري، سئرچه قاری و چرشنبه قاری دئيه‌رلر. بو قارلار بير سيرا قارلارديلار كی دوام‌لاری آزدی و أريديكجه قاباقكی قارلاری دا اؤزلري‌له أريده‌رلر و ائل ايچره قاريئيه‌ن آدلانارلار.
اسفندين اورتالاريندا بير جوره بولبول تاپيلاركی اونا «چيخ يازا» دئيه‌رلر و باهارين موشتولوقچوسودور. بولبول اوخودوقجا «چيخ يازا» دئيه‌ر و چيخ يازا گلنده حاجی لئي‌لك‌لرين باهارين گلديسيندن خبری اولوب سولارا ايشه‌ركن سولاری قيزديرار.
خوی :
جماعت كاسيب دان دولتلیه لازم بيلرلركی بازاردان پشمك و حالوا آليب ائوه آپارسين‌لار. چيلله‌يه گؤره بير مئجمهئی حاضيرلايارلار كی ايچينده پشمك، حالوا و قارپيز اولار. شامادا تويوق پيلوو يا پيلو و خوروش پيشيره‌رلر. شامدان سورا ائوين بؤيوی يئمه‌لي‌لری بؤلوشدوروب اوتورارلار صؤحبته.
نيشانلی قيزلارا يوللانيلان خونچادا اون ايكی بشقاب اولار. بو بشقاب‌لارا پشمك، ميلاخ، جوربه‌جورحالوا، قارپيز، شيرنی و آيري- آيری ميوه‌لر دوزوب اورتادا بير بوخچا اولاركی خلعت دئیله‌ر و عبارتدير گلين دونو نان قيزيل دان. قيز ائوی چوخ احتراملا خونچالاری قوناق اوتاقينا قويوب حامبالا انعام وئريب يولاسالارلار. سورا دوست تانيشا و قوهوم‌لارا خبر وئره‌رلركی خونچالاری گليب گؤرسون‌لر. قوهوم قونشو خونچالاری گؤردوكده شادليق ائده‌رلر و اونون يئمه‌لی لريندن يئیب دئيه‌رلر: «ائولری آباد».
چيلله گئجه سينده اوقيزلاراكی تزه أر ائوينه گئديب‌لر، عائله‌لری طرفيندن چيلله ليك يوللانار و عقيده بونادير بئله ليكله چيللهنين آغزی شيرين اولوب قيش خوشلوق ايله كئچر. خونچالارا دوزوله‌ن حالوا لار اوچ جوره اولار: 1- چونجود حالواسی 2- جه‌ويز حالواسی 3- كئشير حالواسي
«خوي» ون «پره» سينده، چيلله گئجه‌سی نيشانلی اوغلانلار آتا آنا‌لاري‌له بيرليكده آداخلي‌سی گيله گئديب اؤزلري‌له بير قوغون‌دا آپارارلار. قوغونو اوتاقين وسطينده بؤيوك بير مئجمه‌ئیه قويارلار. گلين‌ين آتا آناسيندان باشقا آيری قوهوم‌لار‌دااولارلار. سونرا گلين پرده داليندان ائشیه چيخيب سلام وئره‌ركن چوخ مؤدب حالدا بير بوجاق‌دا اي‌له‌شر و واختی چاتاركن بيچاقی أْله آليب قوغونو ديليم- ديليم بؤلوب پايلايار.
رسم‌دير كی قوغون بير ديليمينی كوچه قاپيسي‌نين آغزينا قويارلار تا يوخسول بير آدام اونو گؤتوروب يئمك له ائوده‌كی اوغلان قيزلارين بختی آچيلا و گلين ايله داماد قوشا قاریالار. اوغلان آناسی بو آندا نيت ائده‌ركی اوغلو، آلديقلاری گلينی بوشامايا. بو ائلين سئويملی رسم‌لريندن بيری بودوركی هئچ كيشی گرك آروادينی بوشامايا. هابئله رسم ديركی چيلله گئجه‌سی شريت دن پالتار آسالار. صوبح اذاني‌ناچان پالتارلار شريت‌دن دوشورسه، بو اينام‌دا اولارلاركی بو ايل قيشی سويوق و قار- بورانلی اولاجاق و گرك‌كی أین‌لرينی بركيديب پالتار‌لارينی چوخالدالار.
(چالديران (قره‌عيني :
چيلله گئجه‌سی قوهوم قونشولار بير يئره یغيشماقلا فال آچيب چيلله»نی «بدر» ائله‌رلر. بو مراسيم ده ائل طايفانين بوتون اوغلان قيزلاری و خانيم‌لاری شركت ائده‌ركن. ائو صاحابی فال توتماق دان قاباق، قوناقلارا قاوورقا و «هديك» وئره‌ر. بوغدانی يويوب پيشيره‌ركن اونا بير آز دوز و جويز ايچی قاتارلار كی هديك دئیله‌ر. قاوورقادا ساج اوستونده قاوورلانميش بوغدادير. بونلاری يئديك‌دن سونرا مراسيمه باشلايارلار. قيزلاردان بيرينی كی هاميدان اوتانجاق و باش آشاغی دير سئچه‌رلر كی گئده بولاقدان سو گتيره. سويا گئتيدك ده يولدا گرك كيمسه ايله دانيشمايا، دؤنوب دالی يا باخمايا، آستيريب اؤسكورمه‌يه و سو قابينی يولدا يئره قويمايا و اگر بو ايش‌لردن بيرينی گؤرورسه، نیتي باطل اولار و گرك قایدا تزه‌دن باشلايا.
گتيريله‌ن سويو باشقا بير قاباتؤكوب ايکی اینه کی باشلارينا پامبوق دولانيب ديرسويون ايچينه سالارلار. او اي‌نه‌كی باشينا چوخ پامبوق دولانيب بير اوغلان آدينا و او اینه كی پامبوقی آزدير، بير قيزين آدينا سويا سالينار. ای‌نه‌لر سويون اوزه‌رينده بير- بيرلرينه ياپيشيرسالار دئيه‌رلر كی بونلار بير بيرلري‌نين قسمتی ديلر. اگر ای‌نه‌لر بير- بيرلرينه چاتماسالار دئيه‌رلر هره سي‌نين قيسمتی آيري‌دير. بو فالی بؤيوك چيللهنين اونونجو گئجه‌سينده ياداكيچيك چيللهنين اول گئجه‌سينده توتارلار.
باشقا بير فال‌دا واركی اونا مؤهره فالی ياكوپه سالماق دئيه‌رلر. بولاقدان گيتريلن سويون اوزه‌‌‌رينه اؤرتوك چكرلر واؤزگه‌دن گيزلی هره اؤز اوره‌ینده نيت ائده‌ركن سويا بير مؤهره يا مينجيق سالار.
سونرا بير قيز جيغاز ألينی سويا ساليب مينجيق يا مؤهره لری بير- بير چيخاراركن بير ماهنی يا باياتي‌دا ديله گتيره‌ر. سؤزونو ديئيب قورتارديقدا، آلينی آچيب او وجوندا كی مؤهره‌نی گؤرسه‌در. مؤهره صاحابي، اوخونان ماهنی يا باياتی دان اؤز نيتی نه گؤره تعبير ائده‌ر. مثلا بير قيزكی نيت ائديب تئز ليكله أره گئده جك يايوخ، بو ماهنی اوخونورسا سئوينجك اولار:
ألينده بايدا گلين دورموشدی چايدا گلين
آللاه مورادين وئرسين آچيلان آيدا گلين
يا اگر بير قوجا خانيم نيت ائده‌كی اؤلنه‌جان اونا مشهد، كربلا و مكه زيارتی قسمت اولاجاق يا يوخ بو باياتی دئیليرسه اوره‌ك دن بير آه چكيب كدرله‌نر:
گؤزون قالدی گؤزومده تاب قالمادی ديزيمده
گؤيول ايستير أل يئتمير حسرت قالدی گؤزومده
ماكو:
ماكو و اونون كندلرينده ايسه، ائل ايچره فال توتماق مرسوم دور آمما بو ايشی كيچيك چيللهنين آخير گئجه‌سی گؤره‌رلر. بير نفری بولاغ باشينا يوللايارلار كی گئديب سوگتيره و گئديب گلنه‌جان گولمه‌يه، دانيشماغا و دالی يا چؤنوب باخماغا حقی يوخدي. سويو گتيرديك ده اونو بير قابا تؤكوب ايكی دانا پامبوغ لا سرينميش ای‌نه‌نی سويا سالارلار. بو ای‌نه‌لر بير- بير لرينه چاتير سالار او آدام كی ای‌نه‌لری سويا آتيب دی سئوگی سينه قوووشابيله‌ر يوخسا، سئوگي‌سی اؤزگه‌يه قيسمت اولار. بو ايشی گئجه‌نين سونوناجان نوبت ايله تكرار ائده‌رلر و بيرليكده بو شعرلری اوخويارلار:
آی چيلله چيلله قارداش آتين قمچي‌له قارداش
بير گلدين دانيشماديخ قلبيم آچيلا قارداش
.
(قوشا چای (مياندواب :
مياندوآب را چيلله‌يه بير ايكی هفته قالان، آروادلار ائوين هيسين آليب سلقه سهمان ائده‌رلر. نیه‌كی ايكی چيلله آراسی ائولری تؤكمزلر و دئيه‌رلر: «چيلله ني سينديرماريخ»
چيلله گئجه‌سی ياخشی شام پيشيريب يئديك دن سورا، قارپيز و حالوادا آرايا چيخار و معتقدديلر كی شيرين يئمك‌له چيلله هاوانی سويودماز و جماعتی اذيت ائتمز. گئجه ياتاندا دا آينايا باخيب ياتارلار. چيللهنين آخير گونو خانيملار حالوا پيشيريب دئيه‌رلر: «ايندی كه قيش بيزيم ائويميزدن چيخيب گئده‌جك قوی آغزی شيرين گئتسين او گونون آخشام چاغي‌سی دا اوديانديريب اوستوندن آتيلار كن دئيه‌رلر: «چيلله قوودي، چيلله قوودي، سحر مينجيق، سحر مينجيق»
مياندوآب خلقی ايكی چيلله‌نی قارداش بيلرلر. بؤيوك چيلله نی بؤيوك قارداش و كيچيك چيلله‌نی كيچيك قارداش. اسفند آی‌نين 10 گون اولينه‌ده چيلله بئچه دئيه‌رلر.
سید ابوالقاسم انجوی شیرازی
ترجمه : علیرضا ذیحق
